Verk

Myndefni verksins má rekja til þjóðsögunnar Nátttröllið, um stúlkuna sem er ein heima á jólanótt til að gæta bæjarins á meðan heimilisfólkið hefur farið í kirkju og verður vör trölls fyrir utan gluggann sem reynir að lokka hana til sín. Kveðast þau á alla nóttina uns dagur rís og tröllið gáir ekki að sér og verður að steini. Sagan er því ummyndunarsaga og í verkinu hefur Einar staldrað við í frásögninni þegar öflin tvö, sól og myrkur, tákn lífs og dauða, mætast og umbreyting tröllsins á sér stað. Í verkinu gnæfir risinn yfir öllu, steytir hnefa, því tak hans á stúlkunni hefur losnað og hún teygir sig í átt til sólarinnar, lífsbjargarinnar.

Með sýningu á höggmyndinni Útlagar á Charlottenborgarsýningunni í Kaupmannahöfn árið 1901 haslaði Einar sér völl sem myndhöggvari. Myndefnið sótti hann í útilegumannasögur úr flokki íslenskra þjóðsagna. Í skrá frá sýningunni stóð að verkið væri að vissu marki byggt á ýmsum minnum úr íslenskum sögum, en að skáldskapurinn fjallaði um mann sem hefði verið dæmdur fyrir glæp og flúið með konu sína og barn inn á öræfi Íslands. Á verkið að sýna manninn með látna konu sína á bakinu á leið í kirkjugarðinn að næturlagi. Þungamiðja þess er karlmaður sem ber líflausa konu á bakinu og barn á handlegg og er áhersla lögð á þreytulegt göngulag mannsins og sorgmætt andlit.

Verkið Natura Mater eða Móðir náttúra mun Einar hafa séð fyrir sér sem minnisvarða yfir fjöldagröf. Aðalmyndefnið má rekja til egifskra og grískra sagna í fornöld um sfinxina, furðudýrið með andlit konu og brjóst en ljónsskrokk að öðru leyti. Myndefnið birtist í verkum listamanna um aldamótin 1900 og jafnan er þar gefið til kynna tvíeðli sfinxarinnar, þeirrar sem gefur en hrifsar jafnframt til sín. Áþekk hugmynd virðist liggja að baki verki Einars og þar er það náttúran sem bæði gefur líf og tekur það til sín. Verkið sýnir sfinxina liggja fram á lappir sér og á þeim sitja maður og kona með krosslagðar hendur á brjósti hennar og sjúga til sín næringu.

Fyrstu drög að þessu verki er teikning frá 1902 sem sýnir karlmann ryðja sér braut í gegnum urð og á hana hefur Einar skrifað „Vegabrjótur“. Fimm árum síðar dró hann upp litla tússteikningu með sama myndefni og á hana hefur hann skrifað „Banebryderen“ eða brautyðjandinn. Efni myndanna má tengja umræðu samtímans um frelsi í listsköpun og til að tjá hug sinn um það efni hefur Einar gripið til náttúrunnar, steinsins, sem táknmyndar fortíðarhyggju sem hinn skapandi kraftur, maðurinn einn, vinnur á. Í lágmyndinni sem Einar mótaði árið 1911 og gaf til minnisvarða Jóns Sigurðssonar sem hann vann sama ár, er formmótunin mun skýrari.

Verkið Hvíld er mótað eins og risavaxið höfuð af ungum manni. Hálft andlitið er hulið hjúp sextrendra forma eða stuðla, en hinn helmingur þess er sýnilegur sem og hálsinn. Aftar eru höfuð og háls hulin ferstrendum stuðlum sem sumir ganga skáhallt út eins og geislar. Undir hökunni stendur smávaxinn karlmaður, klæddur kirtli og styður sig við stóran hamar með báðum höndum, en við aðra hlið hans er stór hörpuskel. Klæðnaður og verkfæri mannsins sem og staða hans og heiti verksins gefa til kynna að hann eigi að vera myndhöggvari sem tekið hefur sér hvíld frá vinnu.

Einar mótaði fyrstu útgáfuna að verkinu í Róm á árunum 1902-1903 og í henni voru megindrög stóru myndarinnar komin. Í stóru myndinni varð formmótunin hins vegar skýrari og látbragð konunnar annað. Hún rís upp sem fyrr og handleggir hennar falla niður með síðum, en í fyrri gerðinni spennti konan greipar. Hár hennar og klæði falla sömuleiðis lóðrétt niður og í faldinum, öldufaldinum, sogast mannverur í snúning upp eftir líkama konunnar. Mynd þeirra neðstu er óljós, en skýrari er ofar dregur og sú sem skýrasta hefur drættina hefur komist upp á brjóst konunnar. Myndefnið má rekja til goðsagnarinnar um fæðingu Afródite, hinnar grísku gyðju fegurðar og ástar, þeirrar „sem stígur upp úr hafinu“.

Heiti verksins má rekja til forngrískrar goðsagnar um stúlkuna Psyche, persónugerving mannssálarinnar, sem bygging verksins hverfist um. Verkið er ferningur að lögum og myndar bygging þess viðsnúinn Þórshamar eða sólkross. Í flötunum fjórum eru persónugervingar höfðskepnanna: jarðarinnar í vinstra horni neðst þar sem myndhöggvari með stuðlaberg sér að baki heggur mynd stúlkunnar úr berginu, loftsins í mynd mannveru sem kemur eins og andblær inn á sviðið efst til vinstri, eldsins sem tekur á móti mannssálinni efst í hægra horni og vekur kærleikann með kossi og vatnsins sem leitar inn á sviðið neðst frá hægri og strýkur nýskapnaðinn mjúklega.

„Skuld" riddarinn er ríður niður náunga sinn - hefur í sama vetfangi draug þann er hann sjálfur vakti upp með ofbeldi sínu - sitjandi á bak við hann á þessum sligaða hesti - minnandi hann um skuldina er honum ber að borga. Þannig lýsir Einar efni verksins Skuld sem hann gerði fyrst drög að árið 1900, en fullvann ekki við fyrr en eftir að hann hafði sest að á Íslandi. Af orðum hans er ljóst að inntak verksins er af siðferðilegum toga, um ábyrgð mannsins á gjörðum sínum. Til að færa hugmyndir sínar um það efni í mynd hefur Einar leitað í norræna goðafræði um skapanornirnar Urði, Verðandi og Skuld.

Á dvöl sinni í Róm 1902-1903 mótaði Einar litla styttu af landnámsmanninum Ingólfi Arnarsyni sem sýnir mann í herklæðum sem stendur við öndvegisbrík, prýdda drekahöfði, og heldur um reistan atgeir. Nokkru eftir komu sína aftur til Kaupmannahafnar hélt hann áfram að vinna að styttu af Ingólfi og var hún þar á sýningu De Frie Billedhuggere vorið 1906.  Við heimsókn íslenskra þingmanna til Danmerkur haustið 1906 kom fram hugmynd um að Danir gæfu Íslendingum bronsafsteypu af verki Thorvaldsens af grísku goðsagnahetjunni Jason. Áður en af því varð, kom fram hugmynd í dönskum blöðum um að Danir gæfu Íslendingum styttu af Ingólfi Arnarsyni með vísan til þess að Einar hefði sýnt mynd af landnámsmmaninum um vorið sama ár.

Þegar á námsárum sínum í Kaupmannahöfn fór Einar að velta fyrir sér ýmsum siðferðilegum og trúarlegum spurningum sem voru hluti af opinberri umræðu samtímans og létu róttækar skoðanir á þeim málum hann ekki ósnortinn. Í safni hans eru til drög að verkum, þar sem gjörðir mannsins eru lagðar á vogarskál á efsta degi, til vitnis um þær hugleiðingar. Líkt og í verkinu Skuld varðar hugmyndin þar að baki ábyrgð mannsins á gjörðum sínum. Áþekk hugmynd liggur að baki verkinu Samviskubit sem Einar dró fyrst upp mynd af í skissubók sína árið 1906.

Einar fór að vinna að verkinu Úr álögum árið 1916, en stækkaði það síðar og fullvann árið 1927. Fyrir miðju verksins stendur riddari og heldur um skaft sverðs síns sem hann hefur rekið niður í haus mikils dreka sem liggur undir fótum hans. Á öðrum handlegg heldur riddarinn á ungri nakinni stúlku sem réttir út handlegginn og varpar af sér ham gamallar konu, en í hinni hendinni heldur riddarinn skildi hátt á lofti. Þeim að baki hnígur stór skrokkur drekans niður og vængir hans dragast saman. Myndefnið sem Einar hefur unnið út frá er velþekkt í list miðalda og má rekja það til sagna í frumkristni um heilagan Georg.

There are many sculptures and attempts at public art strewn over Reykjavík. Most of the time we don’t notice them, blinded by the familiar surroundings of our day to day. We should stop and look every now and again. A lot of them are beautiful, and almost every one of them has an interesting story that goes with it. To encourage this, we made you up a short walk which should take about 40–50 minutes of your time. In the walk, we focus exclusively on the work of fabled sculptor Einar Jónsson (1874–1954), who is one of Iceland’s most celebrated artists and is responsible for some groundbreaking sculptures. Do read on, and get to know some of the stern- faced green figures dotting our urban landscape, and why they are there.